भारतीय रेल्वेने प्रवास करताना, विशेषतः आपल्या वृद्ध आई-वडिलांसाठी किंवा कुटुंबातील सदस्यांसाठी लोअर बर्थ (खालची सीट) बुक करण्याचा प्रयत्न नेहमीच डोकेदुखी ठरणारा अनुभव असतो. कितीही प्रयत्न केले तरी अनेकदा आपल्याला हवी असलेली खालची जागा मिळत नाही. पण तुम्हाला माहित आहे का, भारतीय रेल्वेने अलीकडेच सीट वाटपासंबंधी अनेक नियमांमध्ये बदल केले आहेत. हे नवीन नियम काय आहेत आणि त्याचा तुम्हाला कसा फायदा होऊ शकतो, हेच आम्ही तुम्हाला सोप्या भाषेत आणि सुटसुटीत स्वरूपात सांगणार आहोत, जेणेकरून तुम्हाला तुमचे हक्क आणि पर्याय नेमके काय आहेत, हे स्पष्टपणे समजेल. चला तर मग, लोअर बर्थ बुकिंगच्या नवीन नियमांबद्दल आणि ते तुमच्या फायद्यासाठी कसे वापरायचे याबद्दल सविस्तरपणे जाणून घेऊया.
खालच्या बर्थसाठी प्राधान्य कोणाला?
रेल्वेच्या संगणकीकृत आरक्षण प्रणालीमध्ये काही विशिष्ट प्रवाशांना लोअर बर्थ वाटपामध्ये प्राधान्य दिले जाते. ही प्रक्रिया बुकिंगच्या वेळी आपोआप होते. पुढील प्रवाशांना प्राधान्य मिळते:
- ज्येष्ठ नागरिक: पुरुष 60 वर्षे आणि अधिक, आणि महिला 45 वर्षे आणि अधिक (Senior Citizens: Males 60+ and Females 45+)
- गर्भवती महिला (Pregnant Women)
- दिव्यांग व्यक्ती (Persons with Disabilities)
- हृदय रुग्ण (Heart Patients)
- कर्करोग रुग्ण (Cancer Patients)
- क्षयरोग रुग्ण (TB Patients)
हे प्राधान्य आरक्षण प्रणालीमध्ये आपोआप दिले जाते, परंतु त्यासाठी योग्य कागदपत्रे सोबत बाळगणे महत्त्वाचे आहे. लक्षात ठेवा की, हे प्राधान्य उपलब्धतेनुसार दिले जाते. म्हणजे, बुकिंगच्या वेळी जर लोअर बर्थ उपलब्ध असेल, तरच या प्रवाशांना तो दिला जातो. अन्यथा त्यांना अप्पर बर्थ किंवा मिडल बर्थ मिळू शकतो.
लोअर बर्थ आरक्षित कोटा नक्की आहे तरी काय?
ज्येष्ठ नागरिक, 45 वर्षांवरील महिला आणि गर्भवती महिलांसाठी भारतीय रेल्वेने प्रत्येक कोचमध्ये काही लोअर बर्थ राखीव ठेवल्या आहेत. हा एक एकत्रित कोटा असतो. हा कोटा खालीलप्रमाणे आहे:
- स्लीपर क्लास (Sleeper Class): प्रति कोच सहा ते सात लोअर बर्थ.
- एसी 3 टियर (AC 3 Tier): प्रति कोच चार ते पाच लोअर बर्थ.
- एसी 2 टियर (AC 2 Tier): प्रति कोच तीन ते चार लोअर बर्थ.
लक्षात घ्या की, हा एक ‘एकत्रित’ कोटा आहे, याचा अर्थ या सर्व श्रेणींतील (ज्येष्ठ नागरिक, महिला, गर्भवती) प्रवासी याच राखीव जागांसाठी पात्र असतात. त्यामुळे बुकिंगच्या वेळी उपलब्धतेनुसार जागांचे वाटप होते.
‘फक्त लोअर बर्थ मिळाल्यासच बुकिंग’ हा पर्याय
ज्या प्रवाशांना लोअर बर्थ मिळणे, अत्यंत आवश्यक आहे, त्यांच्यासाठी नको असलेला अप्पर किंवा मिडल बर्थ टाळण्याचा हा पहिला आणि सर्वात प्रभावी मार्ग आहे. ऑनलाइन तिकीट बुक करताना IRCTC च्या वेबसाइटवर एक अतिशय उपयुक्त पर्याय उपलब्ध आहे. तिकीट बुक करताना, “Reservation Choice” मध्ये जाऊन “Book only if lower berth is allotted” हा पर्याय निवडू शकता. हा पर्याय निवडल्यास, जर तुमच्या पसंतीचा लोअर बर्थ उपलब्ध नसेल, तर तुमचे तिकीट अजिबात बुक होणार नाही. यामुळे तुम्हाला नको असलेला अप्पर बर्थ किंवा मिडल बर्थ मिळण्याची शक्यता पूर्णपणे टाळता येते. मात्र, जास्त मागणी असलेल्या गाड्यांमध्ये हा पर्याय वापरूनही लोअर बर्थ मिळेलच याची खात्री नसते.
झोपण्याच्या नवीन वेळा आणि बर्थ वापरण्याचे शिष्टाचार
रेल्वेने प्रवाशांच्या सोयीसाठी आणि डब्यातील सुव्यवस्था राखण्यासाठी झोपण्याच्या आणि बसण्याच्या वेळा निश्चित केल्या आहेत. हे नियम प्रवाशांमधील वाद टाळण्यासाठी आणि सर्वांचा प्रवास सुखकर करण्यासाठी बनवले आहेत.
- झोपण्याची अधिकृत वेळ रात्री 10 ते सकाळी 6 पर्यंत आहे.
- या वेळेत, लोअर बर्थ असलेल्या प्रवाशाला झोपण्याचा पूर्ण हक्क आहे आणि मिडल बर्थ असलेल्या प्रवाशाने आपला बर्थ खाली करून झोपावे, अशी अपेक्षा असते.
- याउलट, दिवसा (सकाळी 6 ते रात्री 10 पर्यंत), मिडल बर्थ आणि अप्पर बर्थच्या प्रवाशांना लोअर बर्थवर बसण्याचा हक्क असतो.
- एक महत्त्वाचा नियम म्हणजे, साईड अप्पर बर्थ असलेल्या प्रवाशाचा रात्री 10 ते सकाळी 6 या वेळेत साईड लोअर बर्थवर बसण्याचा कोणताही हक्क नसतो.
चालत्या ट्रेनमध्ये TTE ची भूमिका
बुकिंगच्या वेळी लोअर बर्थ नाही मिळाला? काळजी करू नका, अजूनही एक मार्ग आहे. हा एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि अनेकांना माहित नसलेला नियम आहे, जो तुमच्यासाठी ‘प्लॅन बी’ ठरू शकतो. समजा, तुम्ही प्राधान्य श्रेणीतील प्रवासी (ज्येष्ठ नागरिक, दिव्यांग, गर्भवती महिला इ.) आहात आणि तुम्हाला बुकिंगमध्ये अप्पर किंवा मिडल बर्थ मिळाला आहे. अशा परिस्थितीत तुम्ही ट्रेनमधील तिकीट तपासनीस (TTE) यांना संपर्क साधू शकता.
- ट्रेन सुटल्यानंतर, कॅन्सलेशन (cancellation) मुळे किंवा इतर कारणांमुळे जर एखादा लोअर बर्थ रिकामा झाला, तर तो रिकामा बर्थ प्राधान्याने तुमच्यासारख्या गरजू प्रवाशांना देण्याचे अधिकार TTE ला आहेत.
- त्यामुळे, बुकिंगच्या वेळी लोअर बर्थ न मिळाल्यास निराश होऊ नका. प्रवासादरम्यान TTE शी संपर्क साधून तुम्ही रिकाम्या लोअर बर्थबद्दल चौकशी करू शकता. हा तुमचा हक्क आहे.
थोडक्यात सांगायचे तर, भारतीय रेल्वेने लोअर बर्थ वाटपासाठी अधिक स्पष्ट प्राधान्यक्रम, निश्चित कोटा प्रणाली आणि विशिष्ट झोपण्याच्या वेळा लागू केल्या आहेत. तसेच, चालत्या ट्रेनमध्ये TTE च्या भूमिकेला अधिक महत्त्व दिले आहे, ज्यामुळे गरजू प्रवाशांना मोठी मदत होऊ शकते. या सर्व बदलांमुळे प्रवाशांचा प्रवास अधिक सुखकर होण्यास नक्कीच मदत होईल. पण यासोबतच एक प्रश्न मनात येतोच: रेल्वेच्या या नवीन नियमांमुळे लोअर बर्थ मिळवण्याचा संघर्ष खरोखरच कमी होईल का? तुम्हाला काय वाटते?
