जगभरातील सुमारे 140 कोटी रोमन कॅथलिक ख्रिश्चनांचे सर्वोच्च धर्मगुरु पोप फ्रान्सिस यांचे 21 एप्रिलला निधन झाले. आज त्यांच्या पार्थिवावर व्हॅटिकन सिटीत अंत्यसंस्कार होत आहेत. पोप फ्रान्सिस यांच्या निधनानंतर आता नव्या पोपचा शोध सुरु होईल. लॅटीन भाषेत पोप शब्द पापा या अर्थाचा आहे. ख्रिश्चन परंपरेत धर्मगुरूंना फादर म्हणण्याची प्रथा आहेच. सर्व फादरांपेक्षा वरिष्ठ, सर्व ख्रिश्चनांचे धर्मपालक या अर्थाने पोप यांच्याकडे पाहिले जाते. दोन हजार वर्षांची परंपरा लाभलेल्या पोप या धार्मिक संस्थेचे महत्त्व त्या धर्मियांसाठी अपार रहिलेले आहेच, पण ते जगासाठीही मोठे राहिले आहे. विशेषतः दोन शत्रूराष्ट्रांतही लीलया वावरताना काही पोपनी शांततेसाठी चांगले काम केले आहे. आता निवर्तलेले पोप फ्रान्सिस यांनी रशियाच्या युक्रेनवरील हल्ल्याचा निषेध नोंदवतानाच तिथे शांतता स्थापित व्हावी असे आवाहन वारंवार केले होते.
पोप फ्रान्सिस हे दक्षिण अमेरिकेतील अर्जेंटिनाचे रहिवासी कार्डीनल होते. त्यांची पोपपदी झालेली नियुक्ती आश्चर्यकारक ठरली. कारण युरोपबाहेरच्या एखाद्या व्यक्तीची निवड पोपपदावर होण्याची ही इतिहासातील पहिलीच वेळ होती. गेली बारा वर्षे ख्रिचनधर्मियांचे नेतृत्त्व केल्यानंतर तसे अचानकच त्यांना मरण आले आहे. ते गेल्या वर्षात अनेक दिवस रुग्णालयातच होते. त्यांना दोनदा न्यूमोनिया झाला होता. पण मृत्यूच्या दिवसापर्यंत ते कार्यरत राहिले. व्हॅटिकन सिटीमधील प्रचंड मोठ्या सेंट पीटर चौकात त्यांनी इस्टर संडेनिमित्त जनतेला आशिर्वाद देण्यासाठी हजेरी लावली होती. पोप यांच्या खास मोटारगाडीतून (पापल मोबील) त्यांनी चौकात छोटी फेरी मारून सर्वांना दर्शनही दिले होते आणि त्यानंतर काही तासांतच त्यांची प्राणज्योत मालवली.
पोप यांचा दर्जा एखाद्या राष्ट्रप्रमुखासारखा असतो. खरेतर व्हॅटिकन म्हणेज जिथे पोपचे वास्तव्य आहे तो रोमचा भाग. हे एक स्वतंत्र राष्ट्र मानले जाते. त्यांचे राजदूत जगभरात विविध राजधान्यांमध्ये जातात. अनेक जागतिक परिषदांमध्ये ते निमंत्रितही असतात. पोप यांचा एक सहाय्यक कार्डीनल परराष्ट्रमंत्री असेच संबोधन मिरवतो. अशा या इटलीच्या मोठ्या राष्ट्राच्या अंतर्गत वसलेल्या लहान देशासारख्या स्वायत्त व्हॅटिकनचे प्रमुख निवर्तले. जगभरातील ख्रिश्चन धर्माचा प्रभाव किती आहे हे पोप यांच्या निधनानंतर जगभर उमटलेल्या प्रतिक्रियांवरून जाणवावे. पोप फ्रान्सिस यांच्यावर अंत्यसंस्कार होतील तेव्हा जगभरातील दोन डझन राष्ट्रांचे प्रमुख रोममध्ये दाखल होणार आहेत. भारताच्या राष्ट्रपती मूर्मूही रोममध्ये उपस्थित राहत आहेत. भारत सरकारने तीन दिवसांचा दुखवटा जाहीर केला आहे. पोप गेले तो तसेच दुसरा दिवस असा दोन दिवसांचा दुखवटा पाळला गेला. त्या काळात राष्ट्रध्वज अर्ध्यावर फडकला, तसेच सरकारी समारंभ रहीत झाले. अंत्यविधीचा दिवसही असाच दुखवटा पाळला जातोय.
पोप फ्रान्सिस यांच्याकडे पोपपद तसे अचानकच आले होते. 2013मध्ये आधीचे पोप बेनेडिक्ट सोळावे यांनी स्वतःच पदत्याग केला. खरेतर ख्रिश्चन परंपरेत दोन हजार वर्षांत अवघ्या दोघांनी अशाप्रकारे आधीच पदत्याग केला होता. एकदा पोप नियुक्त झाल्यानंतर त्यांच्या निधनानंतरच ते पद रिक्त होते. बेनेडिक्ट सोळावे यांनी पदत्याग केला तेव्हा रिक्तपदावर दक्षिण अमेरिकेतील अर्जेंटिनाचे कार्डीनल होर्गे मारिओ बर्गेग्लिओ यांच्याकडे पोपपद सोपवले गेले. जगभरात सुमारे अडीचशे कार्डिनल आहेत. गावातील चर्चचा प्रमुख पाद्री, एखाद्या लहान प्रातांचा प्रमुख बिशप, त्यानंतर मोठ्या राज्याचा वा महानगरीचा प्रमुख आर्चबिशप आणि या सर्वापेक्षा वरिष्ठ असे कार्डिनलपद असते. कार्डिनल तसेच बिशप यांची नियुक्ती स्वतः पोप करत असतात. या 250 कार्डिनलपैकी जे 80 वा त्याहून कमी वयाचे आहेत असे कार्डिनल एकत्र जमतात. गुप्त मतदान पद्धतीने ते नव्या पोपची निवड करतात.
सध्या या कॉलेज ऑफ कार्डिनलमध्ये 138 लोक आहेत. यातील शंभराहून अधिकांची नियुक्ती स्वतः पोप फ्रान्सिस यांनीच केलेली आहे. यात युरोपियांपेक्षा दक्षिण अमेरिका, आफ्रिका, आशिया आदि भागातील कार्डिनलची संख्या लक्षणीय आहे. कारण ख्रिश्चन धर्माचा प्रसार व प्रचार गेल्या काही शतकात याच भागात झालेला आहे. जगभरातील 240 कोटी ख्रिश्चनांपैकी पन्नास टक्के लोकसंख्या रोमन कॅथलिक आहे. उर्वरीत संख्या ऑर्थोडॉक्स, प्रोटेस्टंट आदी पंथांना मानणारी आहे. या सुमारे 140 कोटी रोमन कॅलिक ख्रिश्चनांचे नवे सर्वोच्च धर्मगुरु आता निवडले जातील तेव्हा त्यांचे सत्तर टक्क्यांहून अधिक पाठिराखे दक्षिण अमेरिका, आशिया व आफ्रिका खंडामध्ये राहणारे असतील. सहाजिकच पोप फ्रान्सिस यांच्याप्रमाणेच गैरयुरोपीय नवे पोप लाभतील का असा प्रश्न विचारला जात आहे. तसेच असेही मानले जाते आहे की, पोप फ्रान्सिस यांचा धर्म व जगाकडे पाहण्याचा नवा व आधुनिक दृष्टीकोनच पुढे नेणारे कार्डिनल पोपपदावर येऊ शकतात.
पोपपदाचे मोठे वैभवही असते, तसेच मोठी जबाबदारीही असते. त्यांचे व्हॅटिकनमधील निवासस्थान म्हणेज एक जुना मोठा रोमन राजवाडाच आहे. तिथल्या सिस्टाईल चॅपेलमध्ये नव्या पोपच्या निवडीची कार्डिनल परिषद पुढच्या आठ-नऊ दिवसांनी सुरु होईल. हे सिस्टाईन चॅपेल मंदिर हेही पंधराव्या शतकात उभे केलेले जुने वैभव मिरवणारे आहे. ते मायकेलेंजलोच्या भित्तीचित्रांनी व मूर्तीनी सजले आहे. प्रथा अशी आहे की, गुप्ततेची शपथ घेऊन जगभरातून आलेले पोप निवडणारे कार्डिनल एकदा का त्या चॅपेलमध्ये शिरले की निवड झाल्यानंतरच त्यांनी बाहेर पडायचे असते. यात भारतातून जाणारे चार कार्डिनलही आहेत. पोप निवडीसाठी जमलेल्या कार्डिनल समुदायाचे आपापसात वादविवाद होतात. चर्चा होतात. नावाच्या चिठ्या घेतल्या जातात व त्या मोजून मतदान होते. मतदानाच्या प्रत्येक फेरीनंतर लगेचच त्या मतचिठ्या जाळल्याही जातात. जोवर दोनतृतियांश कार्डिनलांचे समर्थन एखाद्याला लाभत नाही तोवर ही प्रक्रिया सुरू राहते. मग त्याला कितीही काळ लागला तरी चालेल!
पूर्वीच्या काळात कधी दोनचार दिवस, कधी आठ-आठ दिवस ही प्रक्रिया सुरु राहिलेली आहे. बाहेर लाखो लोक जगभरातून जललेले माध्यम प्रतिनिधी आतुरतेने वाट पाहात असतात. जेव्हा मतदानाची फेरी अयशस्वी होते म्हणजेच नवा पोप निवडला जात नाही तेव्हा त्या मतपत्रिका एका विशिष्ट रसायनासह चॅपलच्या शेकोटीत जाळल्या जातात, तेव्हा चिमणीतून काळा धूर बाहेर निघतो व बाहेर जमलेल्या लोकांना कळते की अद्याप पोप निवड संपलेली नाही. जेव्हा बहुमताने एक नाव निश्चित होते तेव्हा निराळया रसायनाचा वापर केला जातो व चिमणीतून सफेद धूर बाहेर जातो आणि जगाला कळते की नव्या पोपची निवड झालेली आहे. पोप फ्रान्सिस यांची निवड झाली होती तेव्हा मतदानाच्या पाच फेऱ्या पार पडल्या होत्या व साधारण 24 तासांत ती प्रक्रिया संपली होती. कोणाची निवड यापुढचे पोप म्हणून होईल याची खात्री कोणालाच देता येणार नाही. पण तरीही फ्रान्सचे कार्डिनल जीन मार्क एव्लीन, इटलीचे पीटर एर्डो, स्पेनचे जुआन जोसे ओमेला अशा काहींची नावे चर्चेत आहेत. पोप फ्रान्सिस यांनी त्यांच्या कार्यकाळात चर्चला एक निराळी दिशा दिली. ते प्रागतिक विचारांचे होते. समलिंगी व्यक्तींनाही त्यांनी देवाची लेकरे मानले. आफ्रिका व अरब खंडांमधून युरोपमध्ये येणाऱ्या निर्वसितांना आसरा देण्यास त्यांनी चर्चना आदेश दिला होता. तेव्हा त्यांना मोठे मानवतावादी म्हणून गौरवण्यात आले खरे, पण त्या निर्वासितांच्या लोंढ्यांमुळेच युरोपातील अनेक देशाची सामाजिक स्थिती बिघडली आहे. फ्रान्ससारख्या अनेक देशांमध्ये निर्वासित व मूळ रहिवाशांचे संघर्ष सुरू आहेत. यावर नव्या पोपना तोडगा काढावा लागेल…
