छोट्या पडद्यावरचे ‘इंद्रवदन साराभाई’, सतीश शाह अनंतात विलीन

भारतीय मनोरंजन विश्वासाठी 25 ऑक्टोबर 2025 हा दिवस एका धक्कादायक बातमीने उजाडला. ज्येष्ठ आणि बहुआयामी अभिनेते सतीश शाह यांचे वयाच्या 74व्या वर्षी मूत्रपिंड निकामी झाल्याने निधन झाले. या वृत्ताने संपूर्ण चित्रपट आणि दूरचित्रवाणीसृष्टीवर शोककळा पसरली आहे. आपल्या सहज विनोदी शैलीने आणि अविस्मरणीय भूमिकांनी प्रेक्षकांच्या मनात घर करणारे सतीश शाह हे केवळ एक कलाकार नव्हते, तर ते एक अष्टपैलू व्यक्तिमत्त्व होते. चित्रपट आणि टेलिव्हिजन या दोन्ही माध्यमांमध्ये त्यांनी आपल्या अभिनयाचा ठसा उमटवला. त्यांच्या निधनाने भारतीय मनोरंजन क्षेत्रातील एका युगाचा अंत झाला आहे. आज, 26 ऑक्टोबरला मुंबईतील विलेपार्ले येथील पवन हंस स्मशानभूमीत त्यांच्या पार्थिवावर अंत्यसंस्कार करण्यात आले. यावेळी चित्रपट आणि टेलिव्हिजनसृष्टीतील अनेक दिग्गज उपस्थित होते. जॅकी श्रॉफ, नसीरुद्दीन शाह, सुमीत राघवन, रुपाली गांगुली आणि डेव्हिड धवन यांच्यासह अनेक सहकलाकारांनी त्यांना साश्रू नयनांनी अखेरचा निरोप दिला.

अभिनयाचा चार दशकांचा संघर्षमय प्रवास

सतीश शाह यांची कारकीर्द चार दशकांच्या प्रदीर्घ संघर्षमय प्रवासाची विलक्षण कहाणी आहे. त्यांचा प्रवास अनेक नवोदित कलाकारांसाठी प्रेरणादायी आहे. मुंबईतील एका सामान्य गुजराती कुटुंबात जन्मलेल्या सतीश शाह यांनी पुण्यातील प्रतिष्ठित ‘फिल्म अँड टेलिव्हिजन इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडिया’ (FTII) मधून अभिनयाचे प्रशिक्षण घेतले. मात्र, शिक्षण पूर्ण करूनही त्यांचा सुरुवातीचा काळ अत्यंत संघर्षमय होता. त्यांचे व्यक्तिमत्त्व तेव्हाच्या नायकाच्या, खलनायकाच्या किंवा अगदी विनोदी कलाकाराच्या पारंपरिक चौकटीत बसत नव्हते. लोक त्यांना अभिनेता सोडून दिग्दर्शक, संपादक किंवा सिनेमॅटोग्राफर समजत असत. ही ओळख प्रस्थापित करण्याची लढाई आयुष्यभर वेगळ्या रूपात सुरू राहिली; जिथे प्रेक्षकांना पडद्यावरचा विनोदी कलाकार आणि वैयक्तिक आयुष्यातील माणूस यांच्यातील अंतर अनेकदा समजले नाही.

हा संघर्ष 1984 साली संपला, जेव्हा त्यांना दूरदर्शनवरील ‘ये जो है जिंदगी’ या मालिकेत काम करण्याची संधी मिळाली. या मालिकेने त्यांना एका रात्रीत स्टार बनवले. या मालिकेच्या 55 भागांमध्ये त्यांनी तब्बल 55 वेगवेगळी पात्रे साकारली आणि हा एक विक्रमच होता. या विलक्षण कामगिरीने त्यांना प्रेक्षकांच्या मनात कायमचे स्थान मिळवून दिले.

चित्रपटसृष्टीतील अविस्मरणीय भूमिका

‘ये जो है जिंदगी’नंतर सतीश शाह यांच्यासाठी चित्रपटसृष्टीचे दरवाजे उघडले. त्यांनी आपल्या कारकिर्दीत 250हून अधिक चित्रपटांमध्ये काम केले आणि अनेक भूमिका अजरामर केल्या. त्यांच्या काही प्रमुख भूमिका खालीलप्रमाणे:

‘जाने भी दो यारों’ (1983): या कल्ट चित्रपटात त्यांनी साकारलेली डी’मेलो या मृत अधिकाऱ्याची भूमिका छोटी असली तरी प्रचंड गाजली. आजही ती प्रेक्षकांच्या स्मरणात आहे.

‘हम आपके हैं कौन’ (1994): या ब्लॉकबस्टर चित्रपटात त्यांनी साकारलेली ‘डॉक्टर’ची भूमिका त्यांच्या विनोदी टायमिंगचे उत्तम उदाहरण आहे.

‘दिलवाले दुल्हनिया ले जायेंगे’ (1994): या क्लासिक चित्रपटामध्ये त्यांनी साकारलेली कुलजीतचे वडील, अजित सिंग यांची भूमिका कथेच्या पूर्वार्धाला एक महत्त्वाचा पदर देत गेली.

‘कल हो ना हो’ (2003): या चित्रपटात त्यांनी साकारलेली पत्नीशी समेट घडवून आणणाऱ्या वडिलांची भूमिका, कथेला एक भावनिक खोली देऊन गेली.

‘मैं हूं ना’ (2004): शाहरुख खानच्या या चित्रपटात त्यांनी साकारलेले थुंकणारे प्रोफेसर रसाई हे पात्र त्यांच्या विनोदी अभिनयाचा आणखी एक उत्कृष्ट नमुना होता.

टेलिव्हिजनवरील ‘फिल्मी चक्कर’: इंद्रवदन साराभाई

चित्रपटांप्रमाणेच टेलिव्हिजनवरही सतीश शाह यांनी आपले वर्चस्व निर्माण केले. ‘फिल्मी चक्कर’सारख्या मालिकांमधून त्यांनी प्रेक्षकांना हसवले, पण त्यांच्या कारकिर्दीतील मैलाचा दगड ठरली ती ‘साराभाई वर्सेस साराभाई’ या मालिकेतील ‘इंद्रवदन साराभाई’ ही भूमिका. या भूमिकेत त्यांनी एका उच्चभ्रू, तिरकस आणि तितक्याच विनोदी स्वभावाच्या पतीची भूमिका साकारली. त्यांची आणि रत्ना पाठक शाह (माया साराभाई) यांची केमिस्ट्री, त्यांचे संवाद आणि त्यांची देहबोली आजही प्रेक्षकांच्या स्मरणात आहे. इंद्रवदन साराभाई हे पात्र भारतीय टेलिव्हिजनच्या इतिहासातील सर्वात प्रतिष्ठित पात्रांपैकी एक मानले जाते.

या अविस्मरणीय भूमिका साकारणाऱ्या कलाकाराच्या व्यावसायिक जीवनाइतकेच त्याचे वैयक्तिक जीवनही प्रेरणादायी होते, जे आपल्याला त्याच्यातील खऱ्या माणसाची ओळख करून देते.

हास्यामागील माणूस: एक चरित्र आणि व्यक्तिचित्रण

सतीश शाह हे केवळ एक उत्तम अभिनेते नव्हते, तर एक साधे, मूल्यांवर विश्वास ठेवणारे आणि अत्यंत समर्पित व्यक्ती होते. त्यांचे वैयक्तिक जीवन त्यांच्यातील माणुसकीचे आणि निष्ठेचे प्रतीक होते. मुंबईत जन्मलेल्या सतीश शाह यांनी प्रसिद्धीच्या झोतापासून नेहमीच दूर राहणे पसंत केले. ते अत्यंत साधे आणि जमिनीशी जोडलेले व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांच्या बालपणीचा एक किस्सा त्यांच्या आयुष्यातील एका मोठ्या धोक्याची आठवण करून देतो. खेळताना एका मुलाने गंमतीने त्यांच्या डोळ्यात धूळ फेकली. डोळे चोळल्यामुळे त्यांच्या डोळ्यांच्या बाहुल्यांना गंभीर इजा झाली होती. डॉक्टरांनी त्यांच्या वडिलांना सांगितले की, “थोडा जरी उशीर झाला असता, तर सतीश यांची दृष्टी कायमची गेली असती.”

त्यांच्या आयुष्यातील आणखी एक प्रसंग त्यांच्या व्यावसायिक जीवनातील आव्हाने दर्शवतो. एकदा त्यांची पत्नी मधु ऑपरेशन थिएटरमध्ये मृत्यूशी झुंज देत होत्या, तेव्हा एका असंवेदनशील चाहत्याने त्यांच्याकडे येऊन “एक विनोद सांगा ना” अशी मागणी केली. या प्रसंगातून एका विनोदी कलाकाराला वैयक्तिक दुःखातही कोणत्या मानसिक त्रासाला सामोरे जावे लागते, हे दिसून येते.

एकनिष्ठ पती: पत्नी मधुसाठी समर्पण

सतीश शाह यांचे त्यांच्या पत्नी मधु शाह यांच्यावरील प्रेम आणि समर्पण हे त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य होते. 1972 साली त्यांचे लग्न झाले आणि त्यांना मुले नव्हती. त्यांचे जवळचे मित्र, अभिनेते सचिन पिळगावकर यांनी एका हृदयस्पर्शी गोष्टीचा खुलासा केला. मधु शाह यांना ‘अल्झायमर’ हा विस्मरणाचा आजार आहे. आपल्या पत्नीची काळजी घेण्यासाठी आपल्याला जास्त आयुष्य मिळावे, या एकमेव कारणासाठी सतीश शाह यांनी स्वतःच्या मूत्रपिंडाचे प्रत्यारोपण (Kidney Transplant) करून घेतले होते. हे त्यांच्यातील एकनिष्ठ पती आणि एका समर्पित माणसाचे सर्वोत्तम उदाहरण आहे.

त्यांची ही वैयक्तिक निष्ठा केवळ त्यांच्या कुटुंबापुरती मर्यादित नव्हती, तर त्यांचे सहकलाकारही त्यांच्यावर तितकेच प्रेम करत होते, जे त्यांच्या निधनानंतर व्यक्त झालेल्या भावनांमधून दिसून आले.

सहकलाकारांच्या आठवणीतील ‘सतीश भाई’: एक प्रिय मित्र

सतीश शाह यांनी आपल्या सहकलाकारांसोबत केवळ व्यावसायिक नाही, तर अत्यंत जिव्हाळ्याचे नाते जपले होते. त्यांच्या निधनानंतर उमटलेल्या भावना या त्यांच्यातील प्रेमळ आणि मैत्रीपूर्ण स्वभावाची साक्ष देतात. त्यांच्या सहकाऱ्यांच्या आठवणींमधूनच त्यांच्या खऱ्या व्यक्तिमत्त्वाची ओळख पटते.

‘साराभाई’ कुटुंबाचे भावनिक क्षण

‘साराभाई वर्सेस साराभाई’ या मालिकेतील त्यांचे सहकलाकार त्यांना केवळ एक सहकारी नव्हे, तर कुटुंबातील सदस्य मानत होते. मालिकेत त्यांच्या मुलाची भूमिका साकारणारे सुमीत राघवन यांनी भावूक होऊन त्यांना “वडिलांसारखे” आणि “डॅड” म्हणून संबोधले. “मी माझ्या वडिलांना गमावले,” असे म्हणत त्यांनी आपल्या भावनांना वाट मोकळी करून दिली. सर्वात हृदयद्रावक गोष्ट म्हणजे, त्यांच्या निधनाच्या काही तास आधी, दुपारी सुमारे 1 वाजता, त्यांनी त्यांची ऑन-स्क्रीन पत्नी रत्ना पाठक शाह यांच्याशी फोनवर संवाद साधला होता.

चित्रपटसृष्टीतील दिग्गजांकडून श्रद्धांजली

संपूर्ण मनोरंजन विश्वाने सतीश शाह यांना श्रद्धांजली वाहिली. काही प्रमुख प्रतिक्रिया खालीलप्रमाणे:

अनुपम खेर: यांनी एका हृदयस्पर्शी व्हिडिओतून आपल्या भावना व्यक्त केल्या. विशेष म्हणजे, ‘दिलवाले दुल्हनिया ले जायेंगे’च्या चित्रिकरणस्थळी स्वित्झर्लंडमध्ये असताना त्यांना ही दुःखद बातमी मिळाली. त्यांनी आपल्या खोल मैत्रीची आठवण काढत सांगितले की, ते सतीश यांना प्रेमाने ‘सतीश, मेरे शाह!’ असे म्हणत असत.

जॉनी लिव्हर: यांनी आपल्या 40 वर्षांच्या मैत्रीचा उल्लेख करत सांगितले की, दोन दिवसांपूर्वीच त्यांचे बोलणे झाले होते.

सचिन पिळगावकर: यांनी सतीश शाह यांच्या पत्नीवरील निष्ठेचा आणि त्यांच्या किडनी प्रत्यारोपणामागील खऱ्या कारणाचा खुलासा केला.

फराह खान: यांनी आठवण काढली की, सतीश शाह त्यांना रोज मीम्स आणि विनोद पाठवत असत, ज्यामुळे त्यांच्या दिवसाची सुरुवात हसण्याने होत असे.

पंतप्रधान नरेंद्र मोदी: यांनी सतीश शाह यांना “भारतीय मनोरंजनातील एक खरा दिग्गज” संबोधले आणि त्यांच्या “सहज विनोदाने” असंख्य लोकांच्या जीवनात हास्य आणल्याचे म्हटले.

या सर्व भावनांवरून हे स्पष्ट होते की, सतीश शाह हे केवळ एक महान कलाकारच नव्हे, तर एक महान मित्र आणि माणूस होते.

अखेरचा निरोप आणि अविस्मरणीय वारसा

एका महान कलाकाराचा प्रवास थांबला होता आणि त्याला अखेरचा निरोप देण्याची वेळ आली होती. सतीश शाह यांचे पार्थिव पंचतत्त्वात विलीन झाले, पण त्यांचा वारसा मात्र कायमचा अजरामर झाला आहे.

शेवटची सोशल मीडिया पोस्ट

त्यांच्या निधनाच्या एक दिवस आधी, 24ऑक्टोबर रोजी त्यांनी ‘X’ (पूर्वीचे ट्विटर) या सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर आपली शेवटची पोस्ट केली होती. ही पोस्ट दिवंगत अभिनेते शम्मी कपूर यांच्या वाढदिवसानिमित्त होती. त्यांनी गोविंदासोबतचा एक जुना फोटो शेअर केला होता, जो त्यांच्या ‘सँडविच’ या चित्रपटातील होता. त्यात त्यांनी एकत्र काम केले होते. “वाढदिवसाच्या शुभेच्छा प्यारे शम्मी जी, तुम्ही नेहमी माझ्या आसपास असता.” असे त्यांनी लिहिले होते. ही त्यांची शेवटची सार्वजनिक आठवण ठरली.

सतीश शाह यांना केवळ त्यांचे 250हून अधिक चित्रपट किंवा ‘साराभाई’ आणि ‘ये जो है जिंदगी’सारख्या प्रतिष्ठित मालिकांसाठीच आठवले जाणार नाही, तर एक समर्पित पती, एक प्रेमळ मित्र आणि एक असा माणूस म्हणूनही ते स्मरणात राहतील, ज्याने लाखो लोकांना निखळ हास्याचा आनंद दिला. त्यांचे जाणे ही भारतीय मनोरंजन विश्वाची कधीही न भरून येणारी हानी आहे. त्यांच्या कलाकृती आणि आठवणींच्या रूपाने ते भारतीय मनोरंजनसृष्टीच्या आकाशात एका तेजस्वी ताऱ्याप्रमाणे कायम तळपत राहतील.