भगवान विष्णू लक्ष्मीचे पती, तरी त्यांचा विवाह का तुळशीशी?

दिवाळीचा उत्सव संपल्यानंतर हिंदू परंपरेत तुळशी विवाहाच्या पवित्र सोहळ्याची लगबग सुरू होते. हा वार्षिक सोहळा केवळ एक धार्मिक विधी नसून, तो सांस्कृतिक आणि सामाजिकदृष्ट्याही अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो. या विवाहानंतरच चातुर्मासाची सांगता होऊन विवाहसोहळे आणि इतर शुभ कार्यांना सुरुवात होते, ज्यामुळे याला ‘लगीनसराई’ची सुरुवात मानले जाते.

या परंपरेच्या केंद्रस्थानी एक मोठा विरोधाभास आहे: सृष्टीचे पालनकर्ते, देवी लक्ष्मीचे पती, भगवान विष्णू यांचा विवाह दरवर्षी तुळशीसोबत इतक्या थाटामाटात का लावला जातो? हिंदू पंचांगानुसार, हा सोहळा देवउठनी एकादशीपासून (कार्तिक शुद्ध एकादशी) त्रिपुरी पौर्णिमेपर्यंत साजरा केला जातो; उदाहरणार्थ, 2025 साली हा पवित्र कालावधी 2 नोव्हेंबर ते 5 नोव्हेंबरदरम्यान येईल. या काळात भाविक भगवान विष्णूंचे कृष्ण अवतार मानले जाणारे शालिग्राम रूप आणि तुळशी मातेचा विवाहसोहळा अत्यंत श्रद्धेने साजरा करतात. या अनोख्या परंपरेमागील ती प्राचीन पौराणिक कथा जाणून घेऊया, जी या गूढ प्रश्नाचे उत्तर देते.

तुळशी-शालिग्राम विवाहाची पौराणिक कथा

तुळशी विवाहाच्या परंपरेमागे एक अत्यंत प्रभावी आणि महत्त्वपूर्ण पौराणिक कथा आहे. वृंदा, तिचा पती जालंधर आणि भगवान विष्णू यांच्याभोवती फिरणारी ही कथाच या संपूर्ण सोहळ्याचा आधारस्तंभ आहे. याच कथेमुळे भगवान विष्णूंना शालिग्राम रूपात तुळशीसोबत पूजले जाते आणि त्यांचा विवाह लावला जातो.

वृंदेचे पतिव्रता धर्म आणि जालंधराचे सामर्थ्य

पौराणिक कथांनुसार, जालंधर नावाचा एक अत्यंत शक्तिशाली असुर होता. त्याच्या सामर्थ्याचे आणि अजेयतेचे रहस्य त्याची पत्नी वृंदा हिच्या पतिव्रता धर्मात दडलेले होते. वृंदा ही भगवान विष्णूंची निस्सीःम भक्त होती. तिचा पती जालंधर जेव्हा-जेव्हा युद्धासाठी जात असे, तेव्हा ती भगवान विष्णूंची मनोभावे पूजा करत असे. तिच्या या अखंड पतिव्रतेमुळे आणि भक्तीमुळे कोणत्याही देव-देवतेला जालंधरला पराभूत करणे अशक्य झाले होते.

भगवान विष्णूंचा छल आणि जालंधराचा अंत

जालंधराच्या अत्याचारांनी त्रस्त झालेल्या सर्व देवी-देवतांनी अखेर भगवान विष्णूंकडे मदतीसाठी धाव घेतली. भगवान विष्णूंनी त्यांना सांगितले की, जोपर्यंत वृंदेचे सतीत्व अबाधित आहे, तोपर्यंत जालंधरला हरवणे शक्य नाही. त्यामुळे, देवांच्या कल्याणासाठी भगवान विष्णूंनी एक कठोर निर्णय घेतला. त्यांनी जालंधराचे रूप धारण करून वृंदेच्या पतिव्रता धर्माचे उल्लंघन केले. वृंदेचा पतिव्रता धर्म खंडित होताच, जालंधरची सर्व शक्ती नाहीशी झाली आणि भगवान शिवांसोबतच्या युद्धात त्याचा पराभव झाला. भगवान शिवाने त्याचे शिर धडापासून वेगळे केले.

वृंदेचा शाप आणि तुळशीचा जन्म

आपल्यासोबत छल झाल्याचे जेव्हा वृंदेला समजले, तेव्हा तिला प्रचंड क्रोध आला. रागाच्या भरात तिने सृष्टीचे पालनकर्ते असलेल्या भगवान विष्णूंना दगड (पाषाण) होण्याचा शाप दिला. भगवान विष्णूंनी तो शाप नम्रपणे स्वीकारला आणि ते शालिग्राम रूपात पाषाण बनले. या घटनेमुळे देवी लक्ष्मी अत्यंत दुःखी झाल्या आणि त्यांनी वृंदेकडे आपला शाप परत घेण्याची विनंती केली. वृंदेने देवी लक्ष्मीची विनंती मान्य करून आपला शाप मागे घेतला, परंतु त्यानंतर तिने आत्मदहन करून स्वतःचे जीवन संपवले. ज्या ठिकाणी ती भस्म झाली, तिच्या राखेतून एक रोपटे उगवले. वृंदेच्या पतिव्रता धर्मावर आणि तिच्या भक्तीवर प्रसन्न झालेल्या भगवान विष्णूंनी त्या रोपट्याला ‘तुळस’ असे नाव दिले. त्यांनी तुळशीला देवी लक्ष्मीचाच एक अंश मानून तिला वरदान दिले की, त्यांच्या शालिग्राम रूपाची पूजा नेहमी तिच्यासोबतच केली जाईल. तेव्हापासून दरवर्षी भगवान विष्णूंच्या शालिग्राम स्वरूपासह तुळशीचा विवाह करण्याची ही पवित्र परंपरा सुरू झाली. अशा प्रकारे, वृंदेचा शाप आणि भगवान विष्णूंचे वरदान यातून केवळ एका परंपरेचा जन्म झाला नाही, तर चातुर्मासाची समाप्ती आणि शुभकार्यांची सुरुवात दर्शवणारा एक अत्यंत महत्त्वाचा धार्मिक संकेतही प्रस्थापित झाला, ज्याचे महत्त्व आपण पुढे पाहू.

तुळशी विवाहाचे धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व

तुळशी विवाहाची परंपरा ही केवळ एका पौराणिक कथेचे स्मरण नाही, तर हिंदू दिनदर्शिकेतील एक अत्यंत महत्त्वाचा क्षण आहे. हा सोहळा भक्तांच्या जीवनात शुभकार्यांचे दरवाजे उघडतो आणि एका महत्त्वपूर्ण काळाची सांगता करतो. त्याचे धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व खूप खोलवर रुजलेले आहे.

चातुर्मासाची सांगता आणि शुभकार्यांची सुरुवात

हिंदू मान्यतेनुसार, आषाढ शुद्ध एकादशी ते कार्तिक शुद्ध एकादशी हा चार महिन्यांचा काळ ‘चातुर्मास’ म्हणून ओळखला जातो. या काळात भगवान विष्णू योगनिद्रेत असतात, असे मानले जाते. त्यामुळे या काळात विवाह, मुंज, गृहप्रवेश यांसारखी शुभकार्ये केली जात नाहीत. कार्तिक शुद्ध एकादशीला, जिला ‘देवउठनी’ किंवा ‘प्रबोधिनी’ एकादशी म्हणतात, त्या दिवशी भगवान विष्णू आपल्या योगनिद्रेतून जागे होतात आणि चातुर्मास संपतो. अनेक भाविक एकादशीला उपास करत असल्यामुळे, हा विवाह सोहळा द्वादशीपासून त्रिपुरी पौर्णिमेपर्यंत आपापल्या सोयीनुसार साजरा करतात. यानंतर, तुळशी विवाहाने सर्व शुभ-मंगल कार्यांवरील निर्बंध दूर होतात आणि लग्नसराईला सुरुवात होते. म्हणूनच, तुळशी विवाह हा शुभकार्यांचा आरंभ मानला जातो.

भक्तांसाठी लाभ आणि आशीर्वाद

धार्मिक मान्यतांनुसार, तुळशी विवाहाचे आयोजन करणाऱ्या किंवा त्यात सहभागी होणाऱ्या भक्तांना अनेक लाभ मिळतात. या सोहळ्याचे काही प्रमुख फायदे खालीलप्रमाणे आहेत:

देवी लक्ष्मी आणि भगवान विष्णूंची कृपा: तुळशी विवाह केल्याने भगवान विष्णू आणि देवी लक्ष्मी या दोघांचीही कृपा प्राप्त होते, असे मानले जाते.
आर्थिक समृद्धी: हा विधी केल्याने भक्तांच्या जीवनातील आर्थिक समस्या दूर होतात आणि त्यांना धन, समृद्धी व यश प्राप्त होते.
विवाहातील अडथळे दूर: ज्या तरुण-तरुणींच्या विवाहात अडथळे येत असतील, त्यांनी तुळशी विवाहाचा विधी केल्यास ते अडथळे दूर होऊन त्यांना योग्य जीवनसाथी मिळतो, अशी श्रद्धा आहे.

या परंपरेची वेळ केवळ धार्मिकदृष्ट्याच महत्त्वाची नाही; भगवान विष्णूंच्या योगनिद्रेतून जागे होण्याची वेळ ही निसर्गचक्रानुसार हेमंत ऋतूच्या आगमनाशी जुळते, ज्यामागे गहन आरोग्यविषयक ज्ञान दडलेले आहे.

परंपरेमागील आरोग्यदायी कारणे

तुळशी विवाहाची परंपरा केवळ धार्मिक श्रद्धेवर आधारित नाही, तर यामागे आरोग्य आणि निसर्गचक्राशी संबंधित काही वैज्ञानिक कारणेही आहेत. ज्योतिष आणि आरोग्यशास्त्रानुसार, तुळशी विवाहाचा काळ हेमंत ऋतूच्या प्रारंभाशी जुळतो. आरोग्याच्या दृष्टीने हा काळ अत्यंत समर्पक मानला जातो, ज्यात प्राचीन काळातील लोकांचे आरोग्यविषयक ज्ञान दिसून येते.

हेमंत ऋतूचे आगमन आणि आरोग्य

दिवाळीनंतर वातावरणातील बदलांमुळे शरीराच्या उर्जेमध्ये होणारी घट पुन्हा सुधारण्यास सुरुवात होते. त्यामुळे, हेमंत ऋतूचा हा काळ स्त्री-पुरुषांच्या मिलनासाठी आणि वैवाहिक जीवनासाठी आदर्श मानला जातो. आयुर्वेदिक आणि पारंपरिक ज्ञानानुसार, उत्तम आणि निरोगी संततीप्राप्तीसाठी (उत्तम अपत्य प्राप्ती) हेमंत ऋतू हा गर्भसंस्कारासाठी सर्वोत्तम काळ मानला जातो. या काळात शरीर अधिक बलवान आणि निरोगी असते. त्यामुळे, तुळशी विवाहानंतर सुरू होणारी लग्नसराई केवळ धार्मिकदृष्ट्याच नव्हे, तर आरोग्य आणि भावी पिढीच्या स्वास्थ्याच्यादृष्टीनेही योग्यवेळी सुरू होते. अशा प्रकारे, ही परंपरा श्रद्धा आणि आरोग्यविषयक विवेक यांचा सुंदर संगम दर्शवते.

श्रद्धा आणि विवेकाचा संगम

भगवान विष्णू देवी लक्ष्मीचे पती असूनही दरवर्षी तुळशीसोबत विवाह का करतात, या प्रश्नाचे उत्तर वृंदेच्या शक्तिशाली पौराणिक कथेत आहे. वृंदेचा शाप, भगवान विष्णूंनी शालिग्राम रूपात तो स्वीकारणे आणि नंतर तिच्या भक्तीच्या सन्मानार्थ तिला देवी लक्ष्मीचा अंश मानून दिलेले वरदान, हीच या अनोख्या परंपरेची मूळ प्रेरणा आहे. तुळशी विवाह हा केवळ एक विधी नसून, तो भक्ती, वचन आणि त्यागाचे प्रतीक आहे.

ही परंपरा अनेक स्तरांवर महत्त्वाची ठरते. ती एका बाजूला चातुर्मासाच्या समाप्तीची आणि शुभकार्यांच्या प्रारंभाची घोषणा करते, तर दुसऱ्या बाजूला भक्तांना समृद्धी आणि सुखी वैवाहिक जीवनासाठी आशीर्वाद मिळवण्याची संधी देते. त्याचवेळी, हेमंत ऋतूच्या आगमनासोबत आरोग्याच्या दृष्टीने योग्य काळात वैवाहिक जीवनाची सुरुवात करण्यामागे असलेले शास्त्रीय ज्ञानही यात दडलेले आहे. अशा प्रकारे, तुळशी विवाहाची परंपरा ही पौराणिक श्रद्धा, सांस्कृतिक आचरण आणि व्यावहारिक विवेक यांचा एक अद्भुत संगम आहे, ज्यामुळे तिचे महत्त्व आजही टिकून आहे.