काल 19 जूनला प्रसिद्ध ब्रिटिश-भारतीय लेखक सलमान रश्दी यांचा जन्मदिवस. भारताला स्वातंत्र्य मिळण्याच्या 2 महिने आधी ते मुंबईत जन्मले. 1981मध्ये ‘मिडनाईट चिल्ड्रेन’ कादंबरीसाठी त्यांना प्रतिष्ठेचा बुकर पुरस्कार मिळाला असला तरी त्यांची खरी ओळख आहे- दी सॅटेनिक व्हर्सेस, या कादंबरीचे लेखक म्हणून! सॅटेनिक व्हर्सेस म्हणजे शैतानी आयते. रश्दी यांची ही कादंबरी म्हणजे इस्लाम, पैगंबर मोहम्मद आणि धार्मिक विषयांवर सॅटायर आहे. 1988मध्ये भारतासह जगभर या कादंबरीवरून मोठा वाद झाला होता. त्यावेळी इराणकडून रश्दी यांच्याविरोधात फतवा जारी करण्यात आला होता. इराणचे सर्वोच्च नेते अयातुल्ला खोमेनी यांनी रश्दी यांच्या मृत्युदंडाची आज्ञा दिली होती. या पुस्तकामुळे पैगंबर मोहम्मद यांचा अपमान झाला आहे, म्हणून रश्दींची हत्त्या करणाऱ्याला त्यांनी बक्षिसही जाहीर केलं होतं. या पुस्तकाशी संबंधित सर्व लोकांना ठार मारण्याचा हा फतवा होता. हा फतवा अजूनही अधिकृतपणे मागे घेतलेला नाही. त्यामुळे रश्दी यांना गेली अनेक वर्षे लपून राहवे लागलेय. सध्या ते अमेरिकेत स्थायिक आहेत. दुसरीकडे, खोमेनींचा इस्लामिक इराण आज युद्धाच्या वणव्यात होरपळतोय!
The Satanic Versesमुळे अनेक मुस्लिम देशांत संताप उसळला. भारतात अनेक ठिकाणी निदर्शने झाली होती. पुस्तकामुळे धार्मिक भावना दुखावल्या गेल्याची ओरड झाली. त्यामुळे भारताने 1988मध्येच सर्वात आधी या पुस्तकावर बंदी घातली होती. अर्थात, या बंदीनंतरही पुस्तकाचा ताबा ठेवणे गुन्हा नव्हता. पण विक्री आणि वितरणावर बंदी होती. या कादंबरीवर भारत, इराण, पाकिस्तान, बांगलादेश, सऊदी अरेबिया, दक्षिण आफ्रिका, इजिप्त, सोमालिया, थायलंड, इंडोनेशिया, मलेशिया, कुवेत, सेनेगल आणि काही इतर मुस्लिम देशांत बंदी घालण्यात आली होती. ही बंदी अनेक देशांत अजूनही कायम आहे. भारतात गेल्या वर्षीच दिल्ली उच्च न्यायालयाने ही बंदी उठवली आहे. त्यामुळे हे पुस्तक आता भारतात विक्रीसाठी उपलब्ध आहे. दिल्लीतील Bahrisons Booksellersसारख्या पुस्तकांच्या काही दुकानांमध्ये हे पुस्तक “लिमिटेड स्टॉक”मध्ये मिळते. ऑनलाईन प्लॅटफॉर्मवर आणि काही डिजिटल लायब्ररीमध्येही हे मिळण्याची शक्यता आहे. पुस्तकाची किंमत साधारणपणे ₹ 1,200 ते ₹ 2,000 दरम्यान आहे.
नेमके आहे काय “दी सॅटेनिक व्हर्सेस”मध्ये?
या कादंबरीत दोन भारतीय मुस्लिम पात्रांची कथा आहे. कादंबरीची सुरुवात एका विमान अपघाताने होते. Bostan Flight AI-420ला दहशतवाद्यांनी हायजॅक करून बॉम्बस्फोट केला. त्या अपघातात गिब्रील फारिश्ता आणि सलादिन चम्चा हे दोघेच चमत्कारिकरित्या वाचतात आणि इंग्लंडच्या समुद्रकिनारी पोहोचतात. या घटनेनंतर त्यांच्या व्यक्तिमत्वात बदल होतो. अपघातानंतर गिब्रील फारिश्ता मानसिकदृष्ट्या अस्थिर होतो आणि त्याला सतत धार्मिक आणि गोंधळलेली स्वप्नं पडतात. कधी तो स्वतःला देवदूत समजतो, तर कधी त्याचा विश्वासच डळमळीत होतो.
धर्म, स्थलांतर, सांस्कृतिक संघर्षावर भाष्य
अपघातानंतर सलादिन चम्चा ‘दैत्या’सारखा दिसायला लागतो. त्याला समाजाकडून तिरस्कार, वर्णद्वेष आणि ओळखीचा संघर्ष सहन करावा लागतो. या दोघांच्या मानसिक अवस्थेतून, वेगळ्या प्रवासातून धर्म, स्थलांतर आणि सांस्कृतिक संघर्ष यावर भाष्य केलं गेलं आहे. स्थलांतरितांची असुरक्षितता, वेगळेपणाची भावना आणि धार्मिक गोंधळ रश्दीने प्रभावीपणे मांडली आहे. यात काही प्रसंग आणि पात्रांमधून इस्लाम, पैगंबर मोहम्मद आणि धार्मिक गोष्टींवर टीका, कल्पना आणि सॅटायर आहे.
आयती शैतानी असल्याचं सांगून नाकारतो!
या कादंबरीत मुस्लिम धर्मातील काही प्रथा आणि पैगंबर मोहम्मद यांच्या जीवनावर आधारित काल्पनिक कथा मांडली आहे. “महाऊंड” (Great Mahound) नावाच्या पात्राद्वारे पैगंबरच्या काही निर्णयांवर आणि कुराणातील काही प्रथांवर (जसे की पुरुषांना बहुपत्नीत्वाचा अधिकार, महिलांवर नियंत्रण) टीका केली आहे. हे सर्व पात्रांच्या स्वप्नरूप कथांमधून येते. या कादंबरीत शैतानाने काही आयती सांगितल्याचं दाखवलेला एक “सॅटॅनिक व्हर्सेस” नावाचा प्रसंग आहे. ज्यात, महाऊंड या पात्राने कुराणातील “Satanic Verses” (शैतानी आयते) संदर्भित करून, धार्मिक ग्रंथाच्या नैतिक अधिकारावर आणि अंधश्रद्धेवर प्रश्नचिन्ह उपस्थित केलं आहे. महाऊंड हे पात्र या आयती शैतानी असल्याचं सांगून नाकारतो, असं यात दाखवलं आहे. मक्का शहरातील तीन देवींचाही उल्लेख यात येतो. या सर्व कल्पनेमुळे अनेक मुस्लिमांना हे पुस्तक अपमानास्पद अन् धर्मद्रोही वाटलं. त्यातूनच वादाला तोंड फुटलं. मुस्लिम समाजात संताप उसळला, त्यानंतर पुस्तकावर बंदी आली.
कुराणातील काही प्रथांवर, ऐतिहासिक घटनांवर टीका
या कादंबरीत सलमान रश्दी यांनी कुराणातील काही प्रथांवर आणि ऐतिहासिक घटनांवर टीका केली आहे. विशेषतः:
1. मक्का शहरातील तीन देवता- अल-लात, मनात, अल-उज्जा या देवतांना पैगंबर मोहम्मद यांनी एकदा मान्यता दिल्याची कथा पुस्तकात मांडली आहे. त्यालाच “Satanic Verses” म्हणजे सैतानी आयते म्हटलं जातं. नंतर पैगंबरांनी सांगितलं की, हे शैतानाने त्यांच्याकडून बोलून घेतलं होतं, म्हणून त्या आयती रद्द केल्या. यातून रश्दींनी धार्मिक अधिकार आणि सत्याच्या बदलत्या स्वरूपावर प्रश्न उपस्थित केला.
2. बहुपत्नीत्व आणि महिलांवरील बंधने- रश्दींनी पुरुषांना अनेक पत्नी ठेवण्याचा अधिकार, महिलांवरील सामाजिक बंधनं आणि त्यांच्या स्वातंत्र्यावरील नियंत्रणावर उपरोधिक टीका केली आहे. हे पात्रांच्या संवादातून आणि स्वप्नरूप कथांमधून मांडलं आहे.
3. धर्मगुरूंच्या अधिकाराचा प्रश्न- रश्दींच्या मते, धर्मगुरूंनी स्वतःच्या फायद्यासाठी काही प्रथा आणि नियम तयार केलेले असू शकतात.
या सर्व गोष्टी काल्पनिक आणि प्रतिकात्मक पद्धतीने, पात्रांच्या दृष्टिकोनातून मांडल्या गेल्या आहेत. हे सर्व रश्दींनी फिक्शनच्या स्वरूपात, पात्रांच्या स्वप्नांमधून, उपरोधातून मांडलं आहे.
इराणमधून अजूनही येतात धमक्या
सलमान रश्दी यांनी पूर्वी पॅलेस्टाईनला स्वतंत्र राष्ट्र म्हणून मान्यता द्यावी असं मत मांडलं होतं. पण अलीकडे त्यांची भूमिका बदलली आहे. त्यांनी स्पष्टपणे सांगितलं की, सध्याच्या परिस्थितीत पॅलेस्टाईन राष्ट्र झालं, तर ते हमासच्या ताब्यात जाईल आणि “तालिबानसारखं, इराणचं बटिक राष्ट्र” बनेल. रश्दी यांना अजूनही इराणमधून धमक्या येतात. तरीही त्यांनी कधीच आपली भूमिका बदलली नाही. ते अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य आणि धर्मनिरपेक्षतेचे खंदे समर्थक राहिले आहेत. रश्दी यांनी इराणमधील धार्मिक कट्टरतेचा, अभिव्यक्ती स्वातंत्र्यावर लादल्या जाणाऱ्या निर्बंधांचा आणि व्यक्तीस्वातंत्र्याच्या विरोधातील धोरणांचा नेहमीच विरोध केला आहे. त्यांच्या मते, इराणमध्ये क्रांतीनंतर धार्मिक राजवटीमुळे समाजात भीती, दडपशाही आणि असहिष्णुता वाढली. त्यांनी इराणच्या फतव्याचा सामना करताना अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य, लेखकांचे हक्क आणि धर्मनिरपेक्षतेची बाजू घेतली. रश्दी यांनी वारंवार सांगितलं आहे की, कुठल्याही देशाने किंवा धर्माने विचारस्वातंत्र्यावर बंदी घालणं चुकीचं आहे आणि इराणमधील कट्टरपंथ्यांचा विरोध करताना त्यांनी इराणमधील महिलांच्या आणि अल्पसंख्याकांच्या हक्कांना पाठिंबा दिला आहे.
धर्म, श्रद्धा आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याची भूमिका
The Satanic Versesमध्ये सलमान रश्दी यांनी लिहिलं आहे की, “To doubt is human. To question is human. To imagine is human.” त्यांनी असंही म्हटलं आहे की, “What is freedom of expression? Without the freedom to offend, it ceases to exist.” हे विचार त्यांच्या धर्म, श्रद्धा आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याबद्दलच्या भूमिकेला अधोरेखित करतात. Joseph Antonमध्ये रश्दी लिहितात: “The attack was not on a book, but on a human being’s right to think and speak freely.” ते फतवा आणि इराणच्या भीतीबद्दल म्हणतात: “To live under the shadow of death was to learn the value of every moment.” हे उद्धरण त्यांच्या संघर्षाची आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याविषयीच्या भूमिकेची जाणीव करून देते. Haroun and the Sea of Storiesमधून रश्दी म्हणतात: “What’s the use of stories that aren’t even true?” Midnight’s Childrenमधील त्यांचे एक वाक्य प्रसिद्ध आहे: “Most of what matters in our lives takes place in our absence.” आणखी एक: “The only people who see the whole picture are the ones who step out of the frame.” हे कोट्स त्यांच्या विचारशैली आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या लढाईवर प्रकाश टाकतात.
मुस्लिम कुप्रथांवर टीका करणारे सलमान रश्दी आहेत कोण?
सलमान रश्दी यांचा जन्म मुंबईत काश्मिरी मुस्लिम कुटुंबात झाला. त्यांच्या वडिलांचं नाव अनीस अहमद रश्दी (केंब्रिज-शिक्षित वकील, नंतर व्यवसायिक) आणि आईचं नाव नेगिन भट्ट (शिक्षिका) आहे. त्यांना तीन बहिणी आहेत. सलमान रश्दी मूळ शिया मुस्लिम कुटुंबातून आले असले तरी ते स्वतःला धार्मिक मानत नाहीत. 1990मध्ये फतव्याच्या दबावामुळे त्यांनी मुस्लिम आस्था नवी केली असल्याचं जाहीर केलं होतं. पण नंतर त्यांनी कबूल केलं की, हे फक्त परिस्थितीमुळे केलं होतं. ते प्रत्यक्षात धार्मिक नाहीत. त्यांच्या पुस्तकांमधून आणि मुलाखतीतून त्यांनी धर्म, श्रद्धा आणि अल्लाह याबाबत मुक्त विचारांची भूमिका घेतली आहे. ते धर्मावर टीका करतात. पण कोणत्याही देवावर थेट अविश्वास किंवा द्वेष दाखवत नाहीत.
सलमान रश्दी यांनी एकूण 14 कादंबऱ्या आणि अनेक लघुकथा, निबंध, व लहान मुलांसाठीची पुस्तके लिहिली आहेत. त्यांच्या प्रमुख कादंबऱ्या म्हणजे Grimus, Midnight’s Children, Shame, The Satanic Verses, Haroun and the Sea of Stories, The Moor’s Last Sigh, The Ground Beneath Her Feet, Fury, Shalimar the Clown, The Enchantress of Florence, Luka and the Fire of Life, Two Years Eight Months and Twenty-Eight Nights, The Golden House आणि Quichotte आहेत.
फतव्यानंतरचे सलमान रश्दींचे जीवन
खोमेनींच्या फतव्यामुळे सलमान रश्दी यांना अनेक वर्षं लपून राहावं लागलं. त्यांच्या अनुवादक, प्रकाशक आणि समर्थकांवरही हल्ले झाले. जपानमध्ये अनुवादकाची हत्त्या झाली. इटली आणि नॉर्वेमध्ये लोक जखमी झाले. रश्दी यांना दीर्घकाळ सार्वजनिक जीवनापासून दूर राहावं लागलं. 1989पासून ब्रिटिश सरकारकडून त्यांना 24 तास सुरक्षा मिळाली. ते सतत वेगवेगळ्या ठिकाणी राहत होते. खऱ्या नावाने राहू शकत नव्हते. पुढे 2000 साली ते अमेरिकेत स्थायिक झाले. पण अजूनही त्यांच्या सुरक्षेसाठी विशेष काळजी घेतली जाते. ते आता न्यूयॉर्कमध्ये राहतात आणि लेखक, प्राध्यापक म्हणून सक्रिय आहेत. त्यांनी नुकतंच Knife: Meditations After an Attempted Murder हे पुस्तकही प्रकाशित केलं आहे.
